ભારતીય મહાકાવ્ય મહાભારતમાં પાંચ પાંડવો સાથે દ્રૌપદીના લગ્નની ઘટના એક આદર્શ અને અત્યંત વિવાદાસ્પદ કથા રહી છે. પરંતુ શું તમે જાણો છો કે આ કથા માત્ર પૌરાણિક નથી – હકીકતમાં ભારતમાં અને તેના પડોશી વિસ્તારોમાં આજે પણ એવી પ્રથા જોવા મળે છે, જ્યાં એક જ સ્ત્રી અનેક ભાઈઓ સાથે લગ્ન કરે છે?
હિમાચલ પ્રદેશના કિન્નૌર જિલ્લામાં અને અરુણાચલ પ્રદેશના કેટલાક ભાગોમાં Polyandry પોલિએન્ડ્રી (બહુપતિ પ્રથા) યથાવત રહી છે. આ પ્રથા મુખ્યત્વે આર્થિક અને સામાજિક પરિબળોને કારણે વિકસિત થઈ છે.
કિન્નૌર જિલ્લાના પ્રાચીન નિયમો
કિન્નૌર જિલ્લો હિમાલયની ગોદમાં વસેલો, પરંપરાઓથી ભરપૂર એક ખૂણો છે. અહીં એક મહિલા પરિવારના તમામ ભાઈઓ સાથે લગ્ન કરતી હતી. તે સ્ત્રીને "જોડીદાર" અથવા "દ્રૌપદી" તરીકે ઓળખવામાં આવતી.
આ પ્રથાનું મુખ્ય હેતુ હતું – જમીનનો વિભાજન રોકવો અને કુટુંબની મિલકત એકરૂપ રાખવી. પહાડી વિસ્તારોમાં ખેતી માટે યોગ્ય જમીન ઓછી હોવાથી, મિલકતના વિભાજનથી કુટુંબ નબળું પડી શકે છે. તેથી આવા સમાજોએ એકતા જાળવી રાખવા માટે આવી પ્રથાઓ વિકસાવી.
તિબેટમાં આજ પણ છે આ પ્રથાનો અંશ
તિબેટમાં પણ આવી જ પ્રથા જોવા મળે છે. મોટા ભાઈ લગ્ન કરે છે અને પછી તે સ્ત્રી અન્ય ભાઈઓ માટે પણ પત્ની બની જાય છે. સૌથી રસપ્રદ બાબત એ છે કે, ટોપીનો નિયમ અહીં અસ્તિત્વમાં છે – જ્યારે પણ કોઈ ભાઈ પત્ની સાથે રૂમમાં હોય ત્યારે તેની ટોપી રૂમની બહાર લટકાવી દે છે. આ ચિહ્ન બતાવે છે કે અંદર કોણ છે, જેથી અન્ય ભાઈ રૂમમાં પ્રવેશ ન કરે.
આધુનિક યુગમાં આ પરંપરાની સ્થિતિ
ભલે હવે આ પ્રથા ખુલ્લેઆમ ન કરવામાં આવે, પણ આજના સમયમાં પણ કેટલીક પહાડી વસ્તીઓમાં ગુપ્ત રીતે પ્રચલિત છે. મોટા શહેરો અને આધુનિક જીવનશૈલીના પર્વત વિસ્તારો સુધી પોહંચવાથી આ પ્રથાનો ચલણ ઘટ્યું છે, પણ તે સંપૂર્ણપણે નાબૂદ થઈ ગઈ નથી.
પ્રથાની પાછળનો આધ્યાત્મિક અને આર્થિક દૃષ્ટિકોણ
આવાં લગ્નો પાછળ માત્ર ભૂમિનો વિતરણ ટાળવાનો હેતુ જ ન હતો. તિબેટ અને હિમાચલ જેવા વિસ્તારોમાં ઘણી વખત પરિવારમાં નાના ભાઈઓને બૌદ્ધ સાધુ બનાવી મોકલવામાં આવતા, જેથી fewer marriages થતી.
સાથે જ, કુટુંબ માટે એક જ પત્ની હોવી એ ઘટેલા ખર્ચ અને સમૃદ્ધ એકતા માટે લાભદાયક માનવામાં આવતું.
અંતિમ વિચારો
આજની દુનિયામાં જ્યાં મોનોગેમી (એક પતિ-પત્ની પ્રણાળી) સામાન્ય માનવામાં આવે છે, ત્યાં આવી અનોખી અને પ્રાચીન પ્રથા અમારા ભારતના પહાડી વિસ્તારમાં હજુ પણ જીવી રહી છે. આ રીત જીવનશૈલીને સમજે ત્યારે જ આપણે સમાજના વિવિધ સ્તરોને સમજવા સક્ષમ બનીએ.